Welkom bij het Lymeforum

COVID-19, de ziekte van Lyme, Q-koorts en HIV: zoönosen, de overdracht van ziekte van dier op mens, verstoort al bijna twee jaar onze levens. Hoe kunnen we een volgende uitbraak voorkomen? Maakt het uit hoe we ons als mensen gedragen, eten en voortbewegen over de wereld?

De verwachting is dat we alleen maar meer te maken krijgen met infectieziekten uit de dierenwereld. Reden genoeg dus om de oorzaken van zoönosen goed te begrijpen, en te bespreken hoe we een volgende pandemie voorkomen. Wist je bijvoorbeeld dat 70% van de Nederlandse bevolking minder vlees wil eten als dit daadwerkelijk het ontstaan van zoönosen tegen kan gaan? We gaan in gesprek met wetenschappers van verschillende disciplines: een psycholoog, ethicus/dierenarts, viroloog en gezondheidswetenschapper.

In deze tweede editie van het drieluik Mens & Dier gaan we kijken of het gedrag van mensen ten opzichte van dieren zoönosen kan voorkomen.

Het geluid vanuit de samenleving om voor dierenrechten en het belang van het dier op te komen, wordt luider en luider. Zo konden we het afgelopen jaar rekenen op protesten na stalbranden, bezettingen van boerderijen en levendige online discussies na misstanden in het slachthuis. Tegelijk leiden onze huisdieren een vorstelijk leven, doden we ratten met gif en krijgen we geen genoeg van scrollen langs kattenfilmpjes. Dat roept vragen op. Hebben dieren belangen, zijn die gelijk voor alle dieren en hoe verhouden die zich tot de belangen van mensen, mogen we nog vlees eten? In deze serie pluizen we de laatste wetenschappelijke en ethische inzichten uit én gaan we in gesprek met de praktijk.

Mens & Dier is gemaakt in samenwerking met Wageningen University & Research

- Anja Schreijer versterkt per 1 januari 2022 het Pandemic and Disaster Preparedness Center (PDPC) van het Erasmus MC als themadirecteur medische zaken. Zij is voorzitter van het Landelijk Overleg Infectieziektebestrijding (LOI) en afzwaaiend OMT-lid. Volgens Anja is ons gedrag een van de belangrijkste factoren in het voorkomen en snel indammen van uitbraken.

- Wim van der Poel is onderzoeksleider ‘Emerging and Zoönotic Viruses’, hoogleraar Wageningen Universiteit & Research. Hij zegt: “Het beheersen van de risico’s van infectieziekten en het terugdringen van chronische ziekten zijn cruciaal voor voedselzekerheid, volksgezondheid, klimaatverandering en biodiversiteit.”

- Marielle Stel is hoofddocent aan de Universiteit Twente. Zij ziet het als haar missie om individuen en samenleving in staat te stellen hun veiligheid te vergroten voor zowel fysieke bedreigingen (rampen en crises) als sociale bedreigingen (andere mensen).

- Joost van Herten is onderzoeker aan Wageningen Universiteit en Research. Hij ziet dat het menselijk belang vaak voorop gesteld wordt en wij ons te weinig realiseren dat de gezondheid van mens, dier en ecosysteem onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.

- Roland van Dierendonck is bioloog en creatief onderzoeker. Hij werkt in verschillende samenwerkingsverbanden aan projecten op het grensvlak van kunst, wetenschap, technologie en educatie. Hij geeft een presentatie corona-bio-art

Zoönosen zijn infecties die van dieren op mensen kunnen worden overgedragen. Voor de bestrijding van zoönosen werkt het RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu samen met verschillende professionals, onder andere uit de humane en veterinaire sector.

..4.2.2 Tekenencefalitis
Tekenencefalitis is een hersen(vlies)ontsteking die veroorzaakt wordt door het tekenencefalitisvirus (TBEV). Het virus kan overgedragen worden door de schapenteek (Ixodes ricinus). Sinds 2016 is het bekend dat er in bepaalde gebieden van Nederland teken besmet kunnen zijn met TBEV. Tussen 2016 en 2020 zijn er twaalf patiënten bekend die in Nederland tekenencefalitis hebben opgelopen.

Verschijnselen
De meeste mensen die besmet zijn met het virus worden niet ziek of ontwikkelen milde klachten. Bij mensen die wel ziek worden, kan de ziekte in twee fasen verlopen. In de eerste fase kunnen mensen griepverschijnselen, koorts en hoofdpijn ontwikkelen.
Deze verschijnselen duren ongeveer vijf tot tien dagen. Een aantal dagen na de eerste fase kan er een tweede fase ontstaan met hoge koorts, hoofdpijn, verlammingsverschijnselen, ontsteking van de hersenen en hersenvlies. In uitzonderlijke gevallen kunnen mensen aan de ziekte overlijden.

Verspreiding
Kleine knaagdieren zijn de belangrijkste gastheren voor TBEV. Soms worden ook grote zoogdieren besmet.
Besmette koeien, geiten en schapen kunnen het virus uitscheiden via de melk. Het is beschreven dat mensen besmet kunnen worden door het drinken van ongepasteuriseerde melk of het eten van rauwe kaas, maar besmetting via tekenbeten is voor mensen veruit de belangrijkste infectieroute. De kans op een infectie na een tekenbeet is in Nederland echter zeer klein, omdat slechts heel weinig teken besmet zijn met het TBE-virus.

In Europa komt TBE voor in 27 landen. Het virus beperkt zich meestal tot bepaalde regio’s waar het circuleert tussen teken en kleine knaagdieren. In de afgelopen twintig jaar zijn er in Europa regelmatig nieuwe endemische gebieden bijgekomen. Factoren die verantwoordelijk zijn voor de toename van de incidentie, prevalentie en verspreiding van TBE zijn waarschijnlijk verandering van vrijetijdsactiviteiten, verplaatsing van mensen naar voorsteden, urbanisatie in TBE-risicogebieden en opwarming van de aarde.

Het RIVM houdt bij hoeveel patiënten ernstig ziek worden door in Nederland opgelopen TBE. Daarnaast onderzoekt het RIVM in samenwerking met DWHC, WUR en Artemis de verspreiding van het TBE-virus in wilde dieren en teken.
In 2020 zijn er vijf patiënten ziek geworden door TBEV in Nederland. De meest waarschijnlijke plaatsen van besmetting zijn: de Sallandse Heuvelrug, de Utrechtse Heuvelrug, centraal Noord-Brabant, het noordoosten van de Flevopolder, Twente en de Achterhoek (zie afbeelding 4.2.1). TBEV is aan de Duitse grens in de Achterhoek en ten oosten van Nijmegen aangetroffen in kleine knaagdieren. Uit antistoffenonderzoek bij reeën is naar voren gekomen dat er reeën in Noord-Brabant, Limburg, Overijssel en de Achterhoek gebeten zijn door teken met het TBE-virus.

Preventie en bestrijding
Er is een vaccin dat voor 95% bescherming geeft.
Mensen die lange tijd verblijven in gebieden waar tekenencefalitis veel voorkomt, kunnen zich laten vaccineren. Vooralsnog is er geen reden om in Nederland te vaccineren.

Na een tekenbeet wordt geadviseerd de teek zo snel mogelijk te verwijderen. Hoewel het virus via het speeksel van de teek al snel na vasthechting overgedragen kan worden, verkleint het de kans op infectie. Ook verkleint snelle verwijdering van de teek de kans op infectie met andere teek-overdraagbare ziekten, zoals de ziekte van Lyme.

De kans om gebeten te worden door teken kan beperkt worden door tijdens het wandelen op de gebaande paden te blijven en contact met hoog gras en struikgewas te voorkomen. Verder kunnen bedekkende kleding zoals het dragen van dichte schoenen en een lange broek (waarbij de broekspijpen eventueel in de sokken gestopt worden) de kans op tekenbeten verminderen. Onbedekte huid kan ingesmeerd worden met een middel dat DEET (diethyltoluamide) bevat..

..4.3.3 Klimaatverandering en variabiliteit in het weer
Klimaatverandering heeft veel gevolgen voor milieu, planten en dieren. Verschillende klimaatfactoren zoals bijvoorbeeld de opwarming van de aarde, en verandering in regenval kunnen ertoe bijdragen dat ziektekiemen (gemakkelijker) worden overgedragen en dat bepaalde diersoorten meer of minder voorkomen in een gebied. Hierdoor zou de infectiedruk van sommige ziekten zoals bijvoorbeeld de ziekte van Lyme en westnijlkoorts kunnen toenemen. In Nederland zijn effecten van klimaat-verandering vooral te verwachten voor zoönosen die worden overgedragen door vectoren.
Het is echter lastig te voorspellen wat de effecten zijn van klimaatverandering op de complexe wisselwerking tussen dierlijke gastheren, ziekteverwekkers, vectoren en mensen. Soms kan klimaatverandering ook tot een kleinere kans op zoönosen leiden..

De ziekte van Lyme, Q-koorts, HIV en nu COVID-19. Zoönosen, de overdracht van ziekte van dier op mens, verstoren al jaren onze levens. Hoe kunnen we een volgende uitbraak voorkomen? De Rode Hoed organiseert hierover het drieluik Mens & Dier.
Op 18 januari wordt gekeken of de manier waarop mensen omgaan met dieren, zoönosen kan helpen voorkomen.

De ziekte van Lyme, Q-koorts, HIV en nu COVID-19. Zoönosen, de overdracht van ziekte van dier op mens, verstoort al 1,5 jaar onze levens. Hoe kunnen we een volgende uitbraak voorkomen? Maakt het uit hoe we als mensen ons gedragen, eten en voortbewegen over de wereld?

De verwachting is dat we alleen maar meer te maken krijgen met infectieziekten uit de dierenwereld. Reden genoeg dus om de oorzaken van zoönosen goed te begrijpen, en te bespreken hoe we een volgende pandemie voorkomen. Wist je bijvoorbeeld dat dat 70% van de Nederlandse bevolking minder vlees wil eten als dit daadwerkelijk het ontstaan van zoönosen tegen kan gaan? We gaan in gesprek met wetenschappers van verschillende disciplines – een psycholoog, ethicus & dierenarts, viroloog en gezondheidswetenschapper.

In deze tweede editie van het drieluik Mens & Dier gaan we kijken of het gedrag van mensen ten opzichte van dieren zoönosen kan voorkomen.

..Tussen de 50.000 en 100.000 mensen raakten besmet. Duizenden mensen werden ziek (acute Q-koorts) en meer dan honderd stierven. Van de acute Q-koortspatiënten hield zo’n 20% langdurige klachten; zij kregen QVS, het Q-koortsvermoeidheids-syndroom. Minder dan 2% van alle zieken, ontwikkelt chronische Q-koorts. Zij blijven de levende bacterie bij zich dragen. Deze levert gevaar op voor hart en vaten..

De grootste Q-koortsuitbraak ooit ter wereld vond plaats in Nederland tussen 2007 en 2011, en leidt nog steeds tot sterftegevallen. Dat blijkt uit de laatste update van de Nationale Chronische Q-koorts Database waarin bij de laatste update
116 sterftegevallen gemeld worden ten opzichte van 95 in 2018. Destijds raakte een heel groot aantal mensen besmet met de Q-koortsbacterie, Coxiella burnetii. Q-koorts wordt veroorzaakt door deze bacterie die over gaat van dieren op mensen, een zogenoemde zoönose. Bij de meeste mensen verdwijnt de bacterie uit het lichaam, maar niet bij iedereen. In dat geval spreken we van chronische Q-koorts.

..Van de 585 chronische Q-koorts patiënten zijn 107 patiënten overleden ten gevolge van of gerelateerd aan chronische Q-koorts. Sinds de laatste update in 2018 (86 overlijdens) zijn er nog 21 bijgekomen. Met de al bekende 9 sterftegevallen door acute Q-koorts tijdens de uitbraak komt het totale aantal sterftegevallen daarmee op 116. In de groep van 350 patiënten met een bewezen chronische Q-koortsinfectie is ruim 29% overleden aan de infectie. Omdat de diagnose chronische Q-koorts vanwege de onbekendheid hiermee vaak gemist is, zal het werkelijke aantal overlijdens door Q-koorts hoger zijn. Deze gegevens laten zien dat een uitbraak nog heel lang daarna nieuwe slachtoffers kan veroorzaken. Het voorkómen van Q-koorts en andere zoönosen blijft van groot belang om ziekte en sterfte bij mensen te voorkomen.

Chantal Bleeker-Rovers, hoogleraar Uitbraken van infectieziekten van het Radboudumc, is één van de begeleiders van het database-onderzoek en behandelt veel patiënten met chronische Q-koorts: “Met de aandacht voor corona lijken andere infectieziekten op de achtergrond te raken. Helaas spelen die ook nog steeds een rol in de samenleving. Dit geldt zeker ook voor Q-koorts. We zien nog jaarlijks dat mensen besmet zijn geraakt/raken en overlijden aan de gevolgen van Q-koorts. Daarom blijft het heel belangrijk om aandacht te besteden aan deze ziekte. Onderzoek maakt hier een cruciaal deel van uit.”

Jan Jelrik Oosterheert is internist-infectioloog bij het UMC Utrecht: “Met deze samenwerking en de Nationale Database Chronische Q-koorts is er een verbetering in diagnostiek en behandeling van deze zoönose met ernstige gevolgen. Het heeft ons geleerd dat bundeling van expertise op het gebied van infectieziekten essentieel is om ernstige infecties beter te kunnen behandelen.”

In het verleden heeft Q-support gepleit voor deze database in opvolging van het onderzoek van Linda Kampschreur en is dit initiatief opgepakt door internist Prof. Dr. Chantal Bleeker-Rovers, dr. Jan Jelrik Oosterheert en dr. Peter Wever. Annemieke de Groot, bestuurder van Q-support: “De resultaten zoals hierboven beschreven tonen de grote noodzaak aan tot screening op chronische Q-koorts. Deze screening krijgt binnenkort gestalte in een samenwerking tussen het ministerie van VWS en Q-support.”

Wetenschap
Binnen het Radboudumc Q-koorts Expertisecentrum doen de afdelingen Interne Geneeskunde en Eerstelijnsgeneeskunde onderzoek naar diagnostiek, behandeling en gevolgen van acute en chronische Q-koorts en het Q-koortsvermoeidheids-syndroom; Bron https://www.radboudumc.nl/expertisecent ... wetenschap

..Onderzoek
Q-Support heeft zich van meet af aan ingezet om onderzoek te stimuleren zodat patiënten met Q-koorts vermoeidheids-syndroom (QVS) en chronische Q-koorts (CQK) in de toekomst beter geholpen kunnen worden en de zorg zich kan ontwikkelen. Dit heeft onder andere geresulteerd in een gezamenlijke onderzoeksagenda (augustus 2021) waarin dringende kennisvragen zijn geïdentificeerd.
In deze onderzoeksagenda zijn ook breed gedeelde onderzoeksvragen geformuleerd voor andere aandoeningen met symptomen die lijken op die van CQK of QVS waar ook geen antwoord op is. Denk aan de ziekte van Lyme, COVID-19 en Myalgische Encefalomyelitis (ME), ook bekend als Chronischevermoeidheidssyndroom (CVS)..

..Soms houden mensen nog lange tijd ernstig gebrek aan energie en andere kenmerkende klachten na een acute Q-koortsinfectie. Deze chronische ziekte heet Q-koortsvermoeidheidssyndroom (QVS). Bij patiënten met QVS is niet alleen sprake van onvermogen om energie te genereren, vaak hebben ze verschillende klachten, zoals concentratiestoornissen, hoofdpijn, gewrichtspijn en spierpijn en terugslag na inspanning (Post Exertional Malaise, PEM). Over QVS is wereldwijd weinig kennis. Het is niet bekend hoe het ontstaat. Patiënten met QVS hebben een verminderde gezondheidssituatie, ervaren veel last en beperkingen in hun dagelijkse leven en kunnen vaak hun werk niet meer (volledig) uitvoeren. Het is belangrijk dat zorgverleners en werkgevers daar aandacht voor hebben. Voor patiënten is erkenning van de klachten en van de ziekte van belang. Behandeling met antibiotica werkt niet. Patiënten zoeken naar oplossingen maar een effectieve oplossing is er op dit moment niet..

..SYNERGIE MET ONDERZOEK NAAR ANDERE AANDOENINGEN
De onderzoeksagenda voor Q-koorts staat niet alleen. Er zijn meerdere aandoeningen met symptomen die lijken op die van CQK of QVS waar ook geen antwoord op is. Soms worden deze aandoeningen door een infectie veroorzaakt zoals bijvoorbeeld de ziekte van Lyme en Covid-19. En in andere gevallen zoals ME/CS gaat het om aandoeningen waar het immuunsysteem aangetast is. Het is van belang kennis te hebben van en aan te sluiten bij onderzoeksvragen die bij deze aandoeningen zijn geformuleerd, en daar waar mogelijk gebruik te maken van elkaars expertise. Vandaar dat hieronder enkele onderzoeks-agenda’s en breed gedeelde onderzoeksvragen zijn opgenomen. Het geeft aan hoezeer er onderzoek nodig is op dit terrein..

..Toekomst: Onderzoeksagenda Q-koorts
Q-support wil meer en diepgaander onderzoek. Daarom is het Qonsortium opgesteld. Dit is een groep onderzoekers en patiënten die samen een onderzoekagenda voor de komende vijf jaar hebben opgesteld. Deze onderzoeksagenda zal de basis vormen voor inspanningen van alle betrokken organisaties en personen om fondsen te werven en te lobbyen voor meer onderzoek naar Q-koorts. De agenda is eind 2021 aangeboden aan VWS, het RIVM en ZonMw.

Twee belangrijke vragen blijven nog altijd onbeantwoord. Waarom wordt de één wel heel erg ziek en de ander niet? Zijn er behandelingsmogelijkheden voor de langetermijneffecten? Belangrijke onderzoeksvragen liggen op de thema’s: diagnostiek, immuunsysteem, overeenkomsten met Long COVID, databanken, relatie tussen cognitie en neuro-inflammatie (ontstekingen), patiëntbehoeften en de maatschappelijke effecten..

..Samenwerking
Op 1 augustus 2019 heeft er een gesprek plaatsgevonden met Q-support 2.0, om te bezien waar de belangen van de achterbannen overlappen..

..Ook Annemieke de Groot, directeur-bestuurder van stichting Q-support, raadt QVS-patiënten niet aan om naar dokter Kunst te gaan. „Uit principe bevelen we geen onbewezen behandelingen aan. Er is eerst gedegen onderzoek nodig. Zeker als er, zoals bij QVS, sprake is van een kwetsbare groep mensen die wanhopig op zoek is naar een behandeling. Maar uiteindelijk maken mensen zelf een keuze.”

Fred Verdult, voorzitter van de Lymevereniging, deelt die mening. „Laat mensen zelf beslissen. Ik snap wel dat patiënten hun toevlucht nemen tot onbewezen behandelingen, omdat hun klachten in de reguliere geneeskunde vaak niet serieus worden genomen of omdat er simpelweg te weinig behandelcapaciteit is.”..

..Gevaren
Chantal Bleeker wijst op de gevaren van deze methode: “We weten veel te weinig af van het effect van het inspuiten van eigen bloed. Het idee is dat er een reactie tegen de Q-koorts bacterie op gang komt, maar het immuunsysteem kan zich ook tegen je eigen lichaamscellen keren. Dat kan ernstige gevolgen hebben. Het bewaren van bloed onder ongecontroleerde omstandigheden is ook zeer risicovol. Als er een bacterie in het bloedmonster terechtkomt en je spuit dat terug in, kan dat een bloedvergiftiging veroorzaken. Dit kan levensgevaarlijk zijn. Ook bestaat het gevaar van verwisseling van bloedmonsters. Mensen kunnen het bloed van iemand anders ingespoten krijgen. Ook dit kan zeer ernstige gevolgen voor de patiënt hebben.”

Geen bewijs
Een behandeling met ‘autovaccinatie’ is nooit wetenschappelijk onderzocht op veiligheid en effectiviteit. Er is dus geen bewijs dat de behandeling effectief is tegen het Q-koorts vermoeidheidssyndroom. “De kans dat deze behandeling de patiënten helpt, weegt niet op tegen de risico’s die het met zich mee brengt,” aldus Chantal Bleeker..

Voor de zomer zal de regering met een actieplan zoönosen komen. Dat meldde Ernst Kuipers, minister van VWS, tijdens het Tweede Kamerdebat over het onderwerp.

Verschillende partijen maakten zich zorgen over de hoge veedichtheid in Nederland. Die zou een bron kunnen zijn van nieuwe zoönosen volgens Esther Ouwehand (PvdD). PvdA'er Joris Thijssen stelde voor om pluimveehouderijen te verwijderen uit waterrijke gebieden - iets waarop Thom van Campen (VVD) reageerde met: „Ik sta ervan te kijken hoe eenvoudig sommige collega's Sim City spelen met landbouwbedrijven. Optillen, verplaatsen, verwijderen." Hij vond dat zijn collega's er wel rekening mee moeten houden dat ze spreken over bestaande bedrijven die in de omgeving zijn geworteld, en dat verplaatsing of verwijdering niet zo eenvoudig is als zij doen voorkomen.

Minister Kuipers stelde dat Nederland al een goed werkende zoönosenstructuur heeft. Ook zei hij dat de vogelgriep op dit moment niet overslaat op de mens. „Maar ik deel de zorgen over de kans dat dit wel gebeurt." Daarom kondigde hij aan dat er voor de zomer een actieplan zoönosen wordt gepubliceerd.

Onderdeel van het plan zal zijn om afstand te creëren tussen intensieve veehouderijen - tussen pluimveebedrijven en varkensbedrijven. Dat zal ook onderdeel worden van de gebiedsgerichte aanpak voor de landbouw, vertelde minister Staghouwer. „Dat zal een van de pijlers van de aanpak zijn."

Ook stipte Staghouwer de dilemma's aan. Aan de ene kant willen we in Nederland natuurontwikkeling, vrije uitloop en open stalsystemen, maar aan de andere kant willen we een dierwaardige veehouderij waarin dieren beschermd worden tegen de insleep van ziekten en het risico op zoönosen wordt verkleind.